Khi phân tích nguyên nhân của những tồn tại, hạn chế, nhiều đơn vị, địa phương chỉ rõ, đó là tình trạng chậm đổi mới trong tư duy, hành động, lúng túng, chưa mạnh dạn đổi mới mạnh mẽ, nói cách khác căn bệnh “bảo thủ” còn khá nặng... Trước yêu cầu mới của cách mạng, việc nhận diện những biểu hiện cụ thể, nguyên nhân và hậu quả của tư tưởng bảo thủ, trên cơ sở đó tiến hành các chủ trương, biện pháp đấu tranh hiệu quả, góp phần đưa cơ quan, đơn vị, đất nước phát triển là rất quan trọng.
Bảo thủ là "sợi dây cột chân, cột tay người ta"; "duy trì cái cũ, cái hiện tồn, không muốn tiếp nhận cái mới". Hiểu thông thường, bảo thủ là duy trì cái cũ, bảo vệ cái cũ, cái đã lỗi thời, lạc hậu; không chịu tiếp thu cái mới, cái hay, cái tiến bộ, chống lại tư duy mới, hành động mới trong mọi lĩnh vực của đời sống chính trị, kinh tế-xã hội...Trong thực tiễn, những biểu hiện của tư tưởng bảo thủ thể hiện dưới nhiều dạng, nhiều khía cạnh. Có biểu hiện thoáng qua người ta đã biết, nhưng có biểu hiện không phải ai cũng dễ nhận ra, do đó việc nhận diện đúng tư tưởng bảo thủ để đấu tranh khắc phục là việc làm cần thiết. Danh ngôn có câu: “Một trí óc bảo thủ là một trí óc đang chết dần”. Tác hại bảo thủ gây ra với tập thể, xã hội và cá nhân là rất rõ; sẽ càng lớn khi nó được áp đặt vào người khác, áp đặt vào tập thể; nguy hại hơn, nếu người mang tư tưởng bảo thủ giữ chức vụ cao, nhất là những người giữ vai trò chủ trì, chủ chốt ở từng cơ quan, đơn vị, địa phương. Thực tiễn một số ít người dứng đầu có tư tưởng bão hòa và càng ngày càng cảm thấy thoã mãn với sự hiểu biết hạn hữu của mình, xem thường góp ý, đề cao vị trí, chức vụ của mình và áp đặt, không cần phải thay đổi nữa; chỉ cần duy trì như cũ cũng đủ sức phát triển... đó là biểu hiện của tư tưởng bảo thủ và hệ quả thực tiễn đã thấy rõ thì ý chí tiến thủ, đổi mới, vươn lên bị thui chột; cơ quan đoàn kết lỏng lẻo, hình thức, lúc diễn thuyết thể hiện bề trên; từ đó ai cũng dần xa lánh, lúc đầu âm thầm, lặng lẽ; sau đó làm như không nghe, không biết, không thấy; cán bộ cấp dưới không góp ý nữa; quá trình lãnh đạo, uy tín, năng lực, đạo đức đối với cơ quan, đơn vị suy giảm dần, tụt hậu, không theo kịp sự phát triển của thời đại, của thực tiễn và đương nhiên không được cán bộ cấp dưới và cấp trên tín nhiệm .
Bảo thủ ảnh hưởng tới sự phát triển của cơ quan, đơn vị, xã hội và của mỗi thành viên. Những ảnh hưởng tiêu cực của bảo thủ, trong quá trình lãnh đạo là vấn đề phải luôn được quan tâm để đấu tranh ngăn chặn. Chủ tịch Hồ Chí Minh đã viết: “Tư tưởng bảo thủ là như những sợi dây cột chân cột tay người ta, phải vất nó đi. ứng đầu Muốn tiến bộ thì phải có tinh thần mạnh dạn, dám nghĩ dám làm”, nó là sợi dây trói buộc, ngăn cản sự tiến bộ của con người, ngăn cản sự phát triển của tập thể.
Đổi mới là đòi hỏi tất yếu, thực tế có rất nhiều người đang cố thủ trong các vỏ bao bọc của lề thói cũ, tư duy và chủ nghĩa kinh nghiệm. Đảng ta chỉ rõ hạn chế khách quan và chủ quan của bệnh bảo thủ, nhưng cơ bản chúng ta phải thấy một trong những nguyên nhân chủ quan dẫn đến căn bệnh bảo thủ là do nhận thức của một bộ phận cán bộ, đảng viên và nhân dân còn hạn chế, chưa thấy rõ vấn đề và những đòi hỏi từ thực tế nên đã chậm đổi mới trong cả tư duy và hành động; giáo dục và đào tạo; sắp xếp, bố trí và sử dụng cán bộ không bắt kịp với xu thế phát triển của thời đại...; đổi mới tư duy là quy luật tất yếu của cách mạng, của công cuộc đổi mới. Đảng ta khẳng định: "Chỉ có đổi mới tư duy thì mới thấy đúng và thấy hết sự thật, thấy hết những nhân tố mới để phát huy, những sai lầm để sửa chữa"... Quyết tâm đấu tranh với tư tưởng bảo thủ, đổi mới mạnh mẽ, toàn diện đất nước trong thời gian qua, đã cho chúng ta có được những bước tiến dài như ngày hôm nay. Hơn ba mươi ba năm đổi mới, có thể khẳng định, đánh dấu sự trưởng thành về mọi mặt của Đảng, Nhà nước và nhân dân ta.
Trước tình hình mới, nhất là thời kỳ Cách mạng công nghiệp lần thứ tư, cái mới, cái tiến bộ không ngừng nảy sinh phủ định cái cũ, cái lạc hậu; sự ra đời của cái mới, sự triệt tiêu của cái cũ giúp cuộc sống của chúng ta không ngừng vận động, phát triển, thì cuộc đấu tranh ngăn chặn và đẩy lùi tư tưởng bảo thủ, không ngừng đổi mới, sáng tạo càng trở nên cấp thiết hơn bao giờ hết. Chủ tịch Hồ Chí Minh chỉ rõ: “Phải biết rằng tình hình khách quan thay đổi hàng giờ hàng phút, một chủ trương của ta hôm nay đúng, hôm sau đã không hợp thời, nếu ta không tỉnh táo kiểm điểm những tư tưởng hành vi của ta để bỏ đi những cái lỗi thời, sai hỏng, nhất định ta sẽ không theo kịp tình hình, ta sẽ bị bỏ rơi, bị các bạn tỉnh táo nhanh nhẹn hơn vượt đi trước... Không chịu tự phê bình, không chỉ trích thì không bao giờ tấn tới được”. Nếu chúng ta cứ ôm khư khư đống kinh nghiệm cũ ấy mà không tìm tòi, đổi mới, sáng tạo thì nhất định sẽ tụt hậu.
Nguyên nhân có nhiều, nhưng một trong những nguyên nhân dẫn đến bảo thủ là do trình độ nhận thức của cán bộ, đảng viên và nhân dân còn hạn chế. Thực tiễn bảo thủ đã ăn sâu, bám rễ, trở thành thuộc tính cố hữu trong cách nghĩ, cách làm và tư duy của một số cán bộ, đảng viên và người dân; phản ứng, tấn công cái mới, cái tiến bộ vốn là thuộc tính của tư tưởng bảo thủ. Người bảo thủ luôn tìm đủ phương cách chống lại cái mới.
Đấu tranh khắc phục tư tưởng bảo thủ, loại bỏ căn bệnh này không đơn giản và dễ thực hiện trong một sớm một chiều, chúng ta phải có quyết tâm cao, kiên trì, tiến hành đồng bộ, thường xuyên, liên tục, bằng nhiều biện pháp.
Thứ nhất, nâng cao trình độ nhận thức, nâng cao dân trí, phải đầu tư cho giáo dục, đầu tư cho con người. Trình độ nhận thức của cán bộ, đảng viên, trình độ dân trí được nâng cao, giúp chúng ta từng bước hạn chế và đi đến xóa bỏ tư tưởng bảo thủ, trì trệ trong tư duy và hành động. Tình trạng nặng tư tưởng bảo thủ, trì trệ, không dám nghĩ, dám làm, dám chịu trách nhiệm ở một bộ phận cán bộ, đảng viên đang là lực cản lớn đối với quá trình phát triển của đất nước ta nói chung và một số cơ quan, đơn vị địa phương ta nói riêng, nhất là người đứng đầu.
Thứ hai, phải kiên trì đấu tranh bằng nhiều giải pháp, phải đặc biệt coi trọng công tác tuyên truyền, giáo dục. Thực tế đã chứng minh tuyên truyền, giáo dục là một trong những giải pháp hữu hiệu để ngăn chặn, đẩy lùi căn bệnh bảo thủ; nêu cao tính tiên phong, gương mẫu của cán bộ, đảng viên, đặc biệt là cán bộ chủ trì các cơ quan, đơn vị; những người này mang nặng tư tưởng bảo thủ sẽ ảnh hưởng rất lớn đến tập thể.
Thứ ba, chúng ta phải bảo vệ nhân tố mới, cổ vũ tư tưởng đổi mới, dám nghĩ, dám làm, dám chịu trách nhiệm; tính linh hoạt, sáng tạo cả trong tư duy và hành động. Việc giáo dục, nâng cao nhận thức, chống bảo thủ phải làm thường xuyên, liên tục, ở mọi cấp, mọi lĩnh vực, mọi ngành nghề, mọi lứa tuổi, đối tượng...; từng nhóm đối tượng phải lựa chọn nội dung, hình thức và biện pháp tuyên truyền phù hợp, hiệu quả, đặc biệt vai trò của báo chí, truyền thông.